„Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.” (art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej)

Prawa człowieka wraz z demokracją i rządami prawa uznawane są za podstawowe wartości Unii Europejskiej. Wartości te, wymienione w traktatach założycielskich, uległy dodatkowemu wzmocnieniu wraz z przyjęciem Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej w 2000 r. Ich ranga została podniesiona po wejściu w życie Traktatu z Lizbony (2009 r.), który nadał Karcie moc prawną „równą traktatom”. Państwa pragnące stać się członkami Unii Europejskiej muszą przestrzegać praw człowieka.                   

Unia podejmuje szereg inicjatyw, które mają przyczynić się do szerzenia ochrony wynikającej z praw człowieka, gwarantowanych w różnych umowach międzynarodowych, w tym Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Polityka UE w tej dziedzinie obejmuje działanie na rzecz praw obywatelskich, politycznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych. Jej celem jest także wspieranie praw kobiet, dzieci, członków mniejszości i wysiedleńców oraz zwalczanie szeroko pojętej dyskryminacji.

Podstawowe znaczenie dla określenia zasad, celów i priorytetów UE w obszarze praw człowieka mają Ramy Strategiczne Unii Europejskiej w obszarze Praw Człowieka i Demokracji, dokument przyjęty przez Radę Unii Europejskiej w dniu 25 czerwca 2012 r. Ustala on priorytety polityki UE w zakresie praw człowieka na najbliższe 10 lat, zaliczając do nich:

1. promowanie wolności wypowiedzi, wolności wyrażania opinii, wolności zgromadzeń i wolności stowarzyszeń,
2. działanie na rzecz praw człowieka w instytucjach wielostronnych (jak np. ONZ), działanie na rzecz zwalczania wszelkich form i przejawów dyskryminacji, w szczególności tych, które dotykają kobiet,
3. działanie na rzecz całkowitego zniesienia kary śmierci oraz tortur, rozumianych jako poważne naruszenia praw człowieka i ludzkiej godności,  
4. działanie na rzecz promowania wizji bezstronnego wymiaru sprawiedliwości,
5. zintensyfikowanie politycznego i finansowego wsparcia obrońców praw człowieka i przeciwdziałanie wszelkim formom represji,
6. zacieśnienie współpracy z Radą Europy oraz Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.     

Ramy stanowią podstawę do opracowywania i wdrażania działań zarówno dla instytucji Unii, jak i poszczególnych państw członkowskich.

Dopełnieniem Ram jest Plan Działalności Unii Europejskiej w obszarze Praw Człowieka. Plan służyć ma implementacji Ram Strategicznych i uszczegóławiać określone w niej cele. Odpowiedzialność za realizację poszczególnych zadań ujętych w Planie należy do Wysokiego Przedstawiciela Unii Europejskiej do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, przy wsparciu Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych (EEAS), Komisji, Rady oraz państw członkowskich (zgodnie z podziałem kompetencji, określonym  w Traktacie o Unii Europejskiej). Do realizacji Planu, zgodnie z mandatem, przyczynia się także w ramach wykonywania swoich obowiązków Specjalny Przedstawiciel Unii Europejskiej ds. Praw Człowieka. Plan obowiązuje do dnia 31 grudnia 2014 r.  

Unia Europejska podejmuje szereg inicjatyw obliczonych na promocję poszanowania praw człowieka w państwach trzecich. Ten segment działalności UE jest w znacznej mierze finansowany ze środków Instrumentu finansowego na rzecz wspierania demokracji i praw człowieka na świecie, utworzonego na podstawie rozporządzenia Parlamentu i Rady nr 1889/2006 z dnia 20 grudnia 2006 r. Pomoc dostarczana w ramach tego instrumentu ma na celu przede wszystkim:

1. wzmocnienie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności w krajach lub regionach, w których zasady te są najbardziej zagrożone,
2. wspieranie społeczeństwa obywatelskiego w roli promotora praw człowieka i demokracji,
3. wsparcie działań związanych z prawami człowieka i demokracją w dziedzinach ujętych w wytycznych wspólnotowych,
4. wzmocnienie międzynarodowych i regionalnych ram ochrony praw człowieka, sprawiedliwości, państwa prawa i promowania demokracji.
5. W ramach instrumentu mogą być finansowane różne podmioty, w tym organizacje międzyrządowe oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego.    

O wielkiej wadze, jaką Unia Europejska przykłada do tej kwestii świadczy chociażby fakt, że wszystkie umowy handlowe i o współpracy zawierane przez Unię z państwami trzecimi zawierają klauzule traktujące o obowiązku przestrzegania praw człowieka.

Z prawami człowieka bezpośrednio związana jest działalność kilku organów UE. Najważniejszą rolę w tym zakresie pełnią:  

Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej - utworzona na podstawie rozporządzenia Rady nr 168/2007 z 15 lutego 2007 r., zastępująca funkcjonujące od 1998 r. Europejskie Centrum Monitoringu Rasizmu i Ksenofobii. Jest ona niezależnym organem doradczym, którego celem jest, zgodnie z art. 2 rozporządzenia, dostarczanie pomocy i wiedzy fachowej w zakresie praw podstawowych odpowiednim instytucjom, organom, biurom i agencjom Unii oraz jej państwom członkowskim przy wdrażaniu przez nie prawa unijnego; wsparcie to służy zapewnieniu pełnego poszanowania praw podstawowych przez te instytucje i organy przy podejmowaniu przez nie środków lub określaniu kierunków działań w dziedzinach należących do ich kompetencji. Cel ten Agencja ma osiągnąć m.in. poprzez:

1. opracowywanie metod i standardów poprawy porównywalności, obiektywności i rzetelności danych na szczeblu europejskim, we współpracy z Komisją i państwami członkowskimi,
2. formułowanie i publikowanie, z własnej inicjatywy lub na wniosek Parlamentu Europejskiego, Rady lub Komisji, wniosków oraz opinii na tematy szczegółowe z przeznaczeniem dla instytucji Unii Europejskiej i państw członkowskich wdrażających prawo unijne;
3. publikowanie rocznych sprawozdań na temat kwestii praw podstawowych, które objęte są zakresem działania Agencji, i wskazywanie w nich przykładów wzorcowych działań.

Na czele Agencji stoi dyrektor, mianowany na 5-letnią kadencję z możliwością jednokrotnego jej przedłużenia o 3 lata. W skład Agencji wchodzą następujące organy: zarząd (organ wykonawczy), rada wykonawcza (organ doradczy) oraz komitet naukowy (organ ekspercki). Polska posiada dwóch reprezentantów w zarządzie Agencji (prof. Mirosław Wróblewski – członek, dr Michał Balcerzak – zastępca członka) oraz jednego reprezentanta w komitecie naukowym (prof. Roman Wieruszewski). Siedzibą Agencji jest Wiedeń. Więcej informacji o działalności APP można znaleźć pod adresem: http://fra.europa.eu/en.    

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich - bada skargi złożone na niewłaściwe administrowanie w organach, instytucjach i jednostkach organizacyjnych UE. Mandatowi Europejskiego RPO nie podlega jedynie Trybunał Sprawiedliwości UE wykonujący funkcje sądowe. Rzecznik może stwierdzić niewłaściwe administrowanie w przypadku, gdy instytucja nie przestrzega praw podstawowych, przepisów lub zasad dobrej administracji. Europejski RPO prowadzi zazwyczaj postępowanie na podstawie otrzymanych skarg. Może on również wszcząć postępowanie z własnej inicjatywy. Prawo do złożenia skargi przysługuje każdej osobie fizycznej i prawnej mającej miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim UE. Skargę można wnieść za pomocą poczty, faksu lub drogą  elektroniczną. Formularz skargi jest dostępny na stronie internetowej Europejskiego RPO.

Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich może poinformować zaskarżoną instytucję o wniesionej skardze, sugerując rozwiązanie problemu. Jeśli sprawa nie zostanie rozwiązana w trakcie postępowania w sposób zadowalający, będzie on próbował doprowadzić do polubownego rozstrzygnięcia sporu i naprawienia szkody wyrządzonej w wyniku nieprawidłowego administrowania. Jeśli polubowne rozwiązanie sporu okaże się niemożliwe, Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich może zarekomendować sposób rozwiązania danego problemu. W sytuacji gdy instytucja nie zaakceptuje jego zaleceń, Europejski RPO może sporządzić specjalny raport, który następnie zostaje skierowany do Parlamentu Europejskiego. Oficjalna strona internetowa Europejskiego RPO po polsku: http://www.ombudsman.europa.eu/pl/home.faces

Specjalny Przedstawiciel Unii Europejskiej ds. Praw Człowieka - mianowany na podstawie decyzji Rady z dnia 25 lipca 2012 r. (2012/440/WPZiB). Działa on pod zwierzchnictwem Wysokiego Przedstawiciela UE ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Przy realizacji swoich zadań ściśle współpracuje Europejską Służbą Działań Zewnętrznych (EEAS). Do jego obowiązków należy m.in. zwiększanie skuteczności, obecności i widoczności Unii w zakresie ochrony i propagowania praw człowieka, zwłaszcza poprzez pogłębianie dialogu w dziedzinie współpracy politycznej Unii z krajami trzecimi, podmiotami gospodarczymi, społeczeństwem obywatelskim oraz organizacjami międzynarodowymi i regionalnymi, a także poprzez  działania na forach międzynarodowych oraz poprawa spójności unijnych działań w zakresie praw człowieka i szersze uwzględnianie kwestii praw człowieka we wszystkich obszarach działań zewnętrznych Unii. Mandat Specjalnego Przedstawiciela obejmuje przyczynianie się do realizacji unijnej polityki, wytycznych, zestawów narzędzi i planów działania w obszarze praw człowieka, pogłębianie dialogu na temat praw człowieka z rządami krajów trzecich oraz z organizacjami międzynarodowymi i regionalnymi, a także przyczynianie się do polepszenia jakości unijnych polityk i działań w obszarze ochrony i propagowania praw człowieka. Więcej informacji na temat działalności Specjalnego Przedstawiciela Unii Europejskiej ds. Praw Człowieka można znaleźć na stronie pod adresem: http://eeas.europa.eu/policies/eu-special-representatives/index_en.htm.    

Grupa Robocza ds. Praw Człowieka (COHOM) - utworzona przez Radę w 1987 r. (jej mandat został odnowiony w 2003 r.). Grupa ta odpowiedzialna jest za kwestie związane z prawami człowieka w stosunkach zewnętrznych UE. Do jej zadań należy m.in. zbieranie i ocena bieżących informacji o naruszeniach praw człowieka w różnych częściach świata oraz przedstawianie propozycji reakcji Unii na takie naruszenia. W skład grupy wchodzą eksperci z zakresu praw człowieka z poszczególnych państw członkowskich oraz z Komisji Europejskiej.

Reprezentantem Polski w COHOM jest przedstawiciel Departamentu Narodów Zjednoczonych i Praw Człowieka Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Więcej informacji na temat działalności Grupy Roboczej ds. Praw Człowieka można znaleźć pod adresem: http://eeas.europa.eu/human_rights/workgroup/index_en.htm.

• Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji: wersja polska, wersja angielska
• Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Wyjaśnienia (*) dotyczące Karty Praw Podstawowych)
• Jak wnieść skargę na podstawie dyrektyw antydyskryminacyjnych Unii Europejskiej. Poradnik (wersja angielska)

O dokumencie